İSİM (AD)

Varlıkları tanıtmak, onları öteki varlıklardan ayırmak amacıyla kullanılan kelimelere isim denir. Kısacası varlıklara ad olan kelimelere denir. Ev, masa, akıl, yol, çocuk...

İsimler değişik özelliklerine göre gruplara ayrılır:

A) Varlıklara verilişlerine göre isimler

1.Özel isimler: Dünyada tek olan, eşi, benzeri bulunmayan varlıkların isimlerine özel isim denir. Özel isimler cümle içinde büyük harfle başlar ve özel isimlere getirilen çekim ekleri kesme işaretiyle ( ‘ ) belirtilir. Konya, İsmet, Han Duvarları, Selçuklu Medresesi...

2.Cins İsimler: Aynı cinsten varlıkların ortak adına cins isim denir. Kalem, ev, insan, kedi, okul...

B) Varlıkların sayısına göre isimler

1.Tekil İsimler: Varlıkların sayısının tek olduğunu belirten isimlerdir. Ev, okul, öğrenci, yol...

2.Çoğul İsimler: Varlıkların sayısının birden fazla olduğunu belirten isimlerdir. Tekil isimlerin sonuna –lar / -ler çoğul ekleri getirilerek oluşur. Evler, okullar, çocuklar...

3.Topluluk İsmi: Biçim bakımından tekil, anlam yönünden düşünüldüğünde çoğul olan isimlerdir. Topluluk isimleri parçaların birleşmesinden oluşan bütünü ifade eder. Ordu, sürü, millet, bölük, ekip, okul, sınıf, meclis..

Topluluk isimleri ayrıca –lar / -ler ekleriyle çoğullanabilir. Okullar, ordular, sürüler...

Bazı isimler cümlede kullanılışlarına göre bazen tekil bazen de topluluk ismi olabilir:

Okulun bahçesinde top oynadık. (Tekil isim)

Okul bu hafta sonu geziye gidecek. (Topluluk ismi)

C) Varlıkların niteliğine göre isimler

1.Somut İsimler (Madde isimleri) : Beş duyu organımızdan herhangi biriyle algılayabildiğimiz varlıkların isimlerine denir. Ses, hava, ışık, masa, ev, koku..

2. Soyut İsimler (Mana ismi): Beş duyu organımızdan herhangi biriyle algılayamadığımız; fakat var olduğuna inandığımız varlıkların isimlerine denir. Melek, akıl, özlem, düşünce, üzüntü...

İsimlerin Değişik Görevlerde Kullanılması:

İsimler cümlede isim, sıfat, zarf, edat ve bağlaç görevleriyle kullanabilirler:

Problemin cevabı doğru. Doğru cevapları söyledi. Doğru konuş! Eve doğru yürüdüler.

İsim Sıfat Zarf Edat

İsimlerin Genel Özellikleri :

İsimleri, diğer kelime çeşitlerinden ayıran en belirgin özellikler şunlardır:

a) İsimler, isim çekim eklerini (hâl ekleri, tamlama ekleri, iyelik ekleri, çoğul eki) alır.

b) İsimlerden yapım ekleriyle yeni kelimeler türetilebilir.

c) İsim tamlaması kurar.

d) Sıfat tamlamasında tamlanan olur.

e) Bazı fiillerle bir araya gelerek birleşik fiiller oluşturur.

f) Cümlede her türlü öğe olabilir.

İsmin Hâlleri (Durumları) ve Öğe Oluşu

1. İsmin Yalın Hâli (Yalın Durumu) : Hiç ek almayan veya durum ekleri dışındaki ekleri almış olan isimler yalın durumdadır. Ev, evim, evler, eviniz...

İsimler yalın haldeyken “özne, nesne, zarf tümleci ve yüklem” olabilir:

Havalar soğudu. Ali defter aldı. Güzel konuşmak bir sanattır. Akşam köye gittik.

Özne B.siz Nesne Yüklem Zarf Tüm.

2. İsmin –i Hâli (Belirtme Durumu) : -ı, -i, -u, -ü eklerini alan isimler bu duruma girer. Bu isimler genellikle belirtili nesne olur. Defteri, okulu... Ali kitabı aldı. (Belirtili nesne)

NOT : Türkçe’de dört çeşit –i (-ı, -u, -ü) eki vardır. Bunları birbirine karıştırmamalıyız.

a) Köyü güzelmiş (iyelik eki)

b) Köyü gezdiler (hal eki)

c) Ahmet’in köyü güzelmiş. (tamlama eki)

d) Ört-ü, diz-i (fiilden isim yapma eki)

3. İsmin –e Hâli (Yönelme Durumu) : -a, -e eklerini alan isimler bu duruma girer. Bu durumdaki isimlere genellikle “kime, neye, nereye” soruları sorulur. Dolaylı tümleç görevinde kullanılırlar. Yarın köye gideceğiz. (Nereye? ) (Köye)

Bu ekleri alan kelimeler bazen zarf tümleci olabilir : Akşama size geleceğiz. (Zarf tümleci)

· Bu ek bazen “için” edatının yerini tutar. Bu ayakkabıyı kızıma aldım. (Kızım için)

· -a, -e ekleri alan kelimeler bazen söz gruplarının içinde bulunabilir. Bu durumda adı geçen kelimeler dolaylı tümleç olmaz. İçinde bulunduğu söz grubuyla öğe olurlar. Çocuk göze geldi. (Yüklem), Bu sene okula başlayan küçük oğlumdur. (özne)

· -e eki eklendiği kelimenin anlamını değiştirerek yeni bir kelime yapar. Yani yapım eki olur. Diz-e, yar-a, sap-a...

4. İsmin –de Hâli (Bulunma, Kalma Durumu) : -de, -da, -te, -ta eklerini alan isimler bu gruba girer. Bulunma, kalma anlamı taşır. Genellikle “kimde, nede, nerede” soruları sorularına cevap vererek dolaylı tümleç olur. Babamda hiç para yoktu. (Kimde)

- de eki bazen yapım eki olarak da kullanılabilir. Bu kelimeler bazen isim, bazen sıfat görevini üstlenirler. Gözde oyuncu ( sıfat), Fatih takımın gözdesiydi. (İsim)

· - de ekini alan isimler bazen zarf tümleci olur. Bayramda köye gideceğiz. (Zarf tümleci)

· -de ekini alan kelimeler, bazen söz grupları içinde yer alabilir. Bu kelimeler söz gruplarıyla beraber öğe olur. Söylediklerin lafta kaldı. (yüklem)

5. İsmin –de Hâli (Çıkma, Ayrılma Durumu) : -den, -dan, -ten, -tan eklerini alan isimler bu gruba girer. Bu isimler genellikle “kimden, neden, nereden” sorularına cevap vererek dolaylı tümleç olur. Kitapları Ayşe’den aldık. (Kimden)

· -den ekini alan isimler bazen zarf tümleci olur. Sıkıntıdan her tarafı sivilce doldu. (Zarf tümleci)

· -den eki, bazen yapım eki olarak kullanılır. Bu durumda ya sıfat ya da zarf görevi üstlenir. Candan dost, toptan satış, içten davranış...

· -den eki bazen belirtili isim tamlamalarındaki tamlayan eki –ın, -in, -un, -ün ‘ün yerini tutabilir. Çocukların biri ....Çocuklardan biri.

· -den ekini alan kelimelerle ikilemeler yapılabilir. Derinden derine sesler geliyor.

· -den ekini alan kelimelerle üstünlük anlamı taşıyan sıfat öbekleri oluşturulabilir. Gülden kırmızı yanak, Pamuktan beyaz eller...

İSİM TAMLAMALARI

İki veya daha fazla ismin, yeni bir anlam meydana getirecek şekilde birlikte kullanılmasıyla oluşan söz gruplarına isim tamlaması denir. Ad takımı şeklinde de söylenebilir.

İsim tamlamalarında ilk isme tamlayan; ikinci isme tamlanan denir. Bu kural iki isimden oluşan tamlamalar için geçerlidir. İkiden fazla isimden oluşan tamlamalarda genellikle son isim tamlanan diğerleri tamlayan olur. Fakat bu kurala uymayanlar da vardır.

Bahçenin duvarı. Bahçenin duvarının boyasının rengi. Bizim okulun tahta kapısı

Tamlayan Tamlanan T a m l a y a n Tamlanan Tamlayan Tamlanan

İsim tamlamalarının çeşitleri ve özellikleri şöyledir:

1. BELİRTİLİ İSİM TAMLAMASI

Tamlayan –ın, -in, -un, -ün , tamlanan –ı, -i, -u, -ü eklerinden birini alır. Tamlayan sesli harfle biterse –n kaynaştırma harfi;

tamlanan sesli harfle biterse –s kaynaştırma harfi kullanılır. Bahçe-n-in kapı-s-ı

NOT :* “Su” ve “ne” kelimeleri bu kurala uymaz. Örnek: Su-y-un tad-ı, ne-y-in tad-ı.

· Zamirler tamlayan veya tamlanan olabilir. Örnek: Bizim evimiz. Çocukların birkaçı...

· Tamlanan isim sayı veya belirsizlik bildiren bir kelime olursa, tamlayan eki –ın, -in, -un, -ün yerine-den, -dan eki gelebilir. (Adamların ikisi....Adamlardan ikisi)

· Bazı belirtili isim tamlamaları, sıfat tamlamasının ters çevrilmesiyle oluşur. (Taze balık...Balığın tazesi)

· Bazı b.isim tamlamalarında tamlayan ve tamlanan yer değiştirir. (Çok verimlidir ovası Konya’nın...) (Konya’nın ovası...)

2. BELİRTİSİZ İSİM TAMLAMASI

Tamlayan, tamlama eklerini almaz. Tamlanan –ı, -i, -u, -ü eklerini alır. Bahçe kapısı, gönül dostu...

· Tamlayan somut veya soyut isim olabilir: Kitap kabı, duygu yoğunluğu

· Tamlanan somut, soyut isim veya isimleşmiş olabilir: Masa örtüsü, gurbet düşüncesi, dünya güzeli.(İsimleşmiş sıfat)

· Tamlayan çoğul eki alabilir: Öğretmenler odası...

· “Kendi” kelimesi, belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan olabilir. Bunun dışındaki zamirler belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan ve tamlanan olmaz.: Kendi evi...

· İsim-fiiller tamlanan olabilir: Gece yürüyüşü...

· Bazı belirtisiz is.tamlamaları kendisinden sonra gelen ismi niteler ve sıfat görevi kazanabilir: Deniz mavisi gömlek....

· Bazı belirtisiz isim tamlamalarında tamlama eki günlük konuşmada düşebilir: Hatay sokağı...Hatay sokak. Bu durumun yazıda gösterilmesi yanlıştır. (Lokanta Bahar) veya (Bahar Lokanta) yanlıştır. Doğrusu (Bahar Lokantası) şeklinde olacaktır.

· Bu tamlamalarda mecazlı anlatım görülebilir: Laf salatası, ömür törpüsü...

· Bazı belirtisiz isim tamlamaları kalıplaşarak birleşik kelime olmuştur: Kuşadası, hanımeli..

· Bazı belirtisiz isim tamlamalarının başına bir sıfat gelebilir: Kırmızı kadın ceketi...

· Bazen belirtisiz isim tamlamalarında sıfatın başa gelmesi dil yanlışlığına yol açar: Devlet Eski Bakanı (Doğru)... Eski Devlet Bakanı (Yanlış)

3 . TAKISIZ İSİM TAMLAMASI

Tamlayan ve tamlanan, tamlama eklerini almaz. Tamlayan, tamlananın hangi maddeden yapıldığını veya neye benzediğini bildirir. Takısız isim tamlamaları ile sıfat tamlamaları birbirine karıştırılmamalıdır.

Takısız İsim Tamlaması Sıfat Tamlaması

Tahta çanta Güzel çanta

Demir kapı Büyük kapı

Demir yumruk Sert yumruk

Badem göz Siyah göz

Çini vazo süslü vazo

Altın bilezik Burgulu bilezik

ZİNCİRLEME İSİM TAMLAMASI

En azından üç isimden oluşan tamlamalara denir. Dedemin dedesinin dedesi, Ayşe’nin kardeşinin okul çantası

NOT: Zincirleme tamlamayı oluşturan kelimelerden en az biri sıfat görevinde kullanılıyorsa böyle tamlamalara KARMA TAMLAMA denir. Karma tamlamalar, isim tamlamalarının tamlayanı ile tamlananı arasına bir sıfat girmesiyle oluşabildiği gibi, iki sıfat tamlamasının birleşmesiyle de oluşabilir. (Babamın eski ceketi)(Güzel Türkiye’nin güzel çayı)

YAPILARINA GÖRE İSİMLER

1. Basit İsimler: Hiç ek almayan veya yapım ekleri dışındaki (hal ekleri, iyelik ekleri, tamlama ekleri, çoğul ekleri) almış isimlere denir. Ev, evler, evi, evim...

2. Türemiş İsimler: İsim veya fiil köklerine, çeşitli yapım ekleri getirilerek oluşan isimlere denir. Gözlük, sevgi...

3. Birleşik İsimler: İki veya daha fazla kelimenin birlikte kullanılmasıyla oluşan isimlere denir. Türkçe’de birleşik isimler genellikle şu yöntemlerle oluşur:

a) İki ismin birleşmesiyle oluşur: (Tür değişmez) . (Çanakkale, ayçiçeği, Kuşadası)

b) İki fiilin birleşmesiyle oluşur: (Her iki kelimenin türü değişir)(Dedikodu, biçerdöver)

c) Bir isim bir fiilin birleşmesiyle oluşur: (İkinci kelimenin türü değişir) (İmambayıldı, gecekondu...)

d) Bir fiil, bir ismin birleşmesiyle oluşur: (Birinci kelimenin türü değişir) (Bilirkişi, yazarkasa...)

e) Bir sıfat, bir ismin birleşmesiyle oluşur: (Tür değişmez. Çünkü sıfatlar da isim soylu kelimelerdir.) (Ulukışla, Karaköy, Acıgöl...)